Truyền thuyết về Tổ Nghiệp Hát Bội kể rằng, có ba vị Hoàng tử tên là Càn, Chơn, Chất rất mê xem hát. Họ thường dùng trái thị làm ám hiệu để chiều chiều lén vua cha đi xem… Một hôm Càn bận, chỉ có Chơn, Chất đến gánh hát. Hôm ấy gánh hát thiếu hai vai “kép con” nên hai Hoàng tử thế vai và được khán giả ca ngợi là những người thiên tài. Đêm ấy, khi ra về mắc trận mưa lớn, hai Hoàng Tử chết cóng vì lạnh giá. Ảnh: Bàn thờ Tổ Nghiệp Sân Khấu.

Thái tử Càn được tấn phong lên ngôi, nhưng phần nhớ hai em, phần nhớ “ban hát” nên bỏ cung đình ra đi tìm người lập nên một ban hát. Ban hát của Thái tử Càn được giới lao động quý mến, trong đó có một bà hàng gánh tận tình giúp đỡ. Đến mùa mưa bão, gánh hát không hát được đào kép phải rã ra đi xin ăn và sau đó…rã ban. Ông Càn gom góp tất cả gia sản còn lại của ban hát bỏ vào hai trái bầu thúng gánh đi. Một hôm giá lạnh, nước lũ tràn về, ông Càn kiệt lực quỵ xuống gốc cây ngô đồng (cây vông), hai quả bầu đựng những gì còn lại của một ban hát bị nước cuốn đi. Phút cuối cùng, ông Càn gọi tên của hai em rồi chết. Tại nơi đó – truyền thuyết kể - thường có bóng hình của ba anh em ôm nhau trong mùi trái thị ngào ngạt. Sau đó, ba linh hồn ấy thường rủ nhau đến các ban hát để nương náu, xem hát và giúp đỡ. (Ngày ông Càn mất là ngày 12 tháng Tám âm lịch ,và ngày này thường có mưa to, gió lớn). Ảnh: Bàn thờ Tổ Nghiệp Sân Khấu.

Bà hàng gánh bắt gặp hai trái bầu của ban hát trôi đi theo dòng nước, bà lần tìm tới, đặt xác ông Càn vào trong bộng cây ngô đồng (cây vông) rồi chôn cất. Do đó, cây vông thường được dùng làm đồ “minh khí” khi tống táng, (như tục lệ chống gậy vông khi mẹ mất)…Bà hàng gánh nghèo lúc bấy giờ chỉ còn lại một xấp bánh tráng, mấy tán đường để cúng ông bầu Càn mà thôi. Từ truyền thuyết này, các ban hát được gọi là “gánh hát”, người trưởng ban hát được gọi là “ông Bầu”. Ảnh: Khám thờ Tổ Nghiệp Sân Khấu ở Nhà Truyền Thống Sân Khấu (133, đường Cô Bắc, phường Cô Giang, quận 1, thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam) và các lễ vật của các nghệ sĩ dâng cúng trong lễ giỗ Tổ.

Tín ngưỡng thờ Tổ Nghiệp: Tổ Nghiệp của nghệ thuật hát bội (nói riêng) và của nghệ thuật sân khấu (nói chung) được gọi là “ông Cựu” hay “Ông Cờn” ( gọi kiêng tên húy của ông Càn). Nhị Lang đại thần (tức là hai ông Chơn và Chất) được gọi là hai “Ông Làng”.Ngày 12 tháng Tám âm lịch là ngày giỗ Tổ. Cốt tượng trên bàn thờ Tổ phải được tạc bằng cây vông (do khi chết được mai táng trong bộng cây vông). Khi cúng Tổ, bàn thờ Tổ bắt buộc phải có bánh tráng nhúng nước và đường tán. Thờ Phiếu mẫu (bà hàng gánh): Bàn thờ của bà hàng gánh được đặt ngoài phòng bán vé, bài vị ghi hai chữ “Phiếu mẫu”, cúng xấp bánh tráng, đường tán và một đôi quang gánh nhỏ. Ảnh: Nghệ sĩ bên khám thờ Tổ Nghiệp trong ngày giỗ Tổ ở Nhà Truyền Thống Sân Khấu thành phố Hồ Chí Minh (133, Cô Bắc, quận 1)

Kiêng kỵ: Nghệ sĩ không được đi guốc vông. Không được mang trái thị vào chỗ hát. Nghệ sĩ không được cho tiền “ăn mày” (vì đào kép của gánh hát ông Càn khi thất cơ, lỡ vận phải đi ăn mày). Ăn cướp không đón đường cướp ghe hát (ngày xưa, khi ghe hát tới chỗ vắng phải nổi trống, thanh la, nảo bạt lên cho ăn cướp biết mà tránh).
- Từ truyền thuyết này, các ban hát được gọi là “gánh hát”, người trưởng ban hát được gọi là “ông Bầu”. Ảnh: Dâng hương tưởng nhớ các nghệ sĩ quá cố trong lễ giỗ Tổ.

Giới hát bội nói riêng; sân khấu nói chung có tục thờ “Tổ nghiệp” một cách kính cẩn, tin tưởng. Bàn thờ Tổ: (nghệ sĩ xưa thường gọi là bàn thờ “ông Làng” không ngớt khói hương, đặt sau hậu trường sân khấu một cách trang trọng để nghệ sĩ van vái trước khi ra tuồng). Ảnh: Hát hầu Tổ trong ngày giỗ Tổ Sân Khấu.

Theo tư liệu HỒ Văn Tường